Thơ Phan Đắc Lữ
(Nhân đọc tập thơ Bốn mùa tôi
của Phan Đắc Lữ)
Hà Sỹ Phu
Ai đã từng chia sẻ với Trịnh Công
Sơn những nốt nhạc Sầu nhân thế, chắc cũng có thể chia sẻ đôi chút với “nhà
thơ thế sự” Phan Đắc Lữ một tiếng thơ đau đời (1) .
Đắc Lữ đau gì vậy?
Ông mất quê.
Còn quê từ tuổi lên mười
Mất quê từ buổi làm người giữ
quê.
Chàng trai Quảng Nam năm hai mươi
tuổi, đang học tú tài cũng bỏ, bỏ cả người thương ở Sài Gòn để theo tiếng gọi
cách mạng đi giữ gìn quê hương. Cha ông là nhà giáo Phan Đắc Lộc, tham gia
phong trào Duy Tân chống Pháp nên bị tù tại nhà lao Hội An cùng với Phan Khôi,
rồi cũng từ lòng yêu nước mà dẫn cả gia đình theo “cách mạng”:
Cha dìu dắt đàn con năm bảy đứa
Một ngày Thu theo tiếng gọi lên
đường
Nhưng mấy chục năm sau thì
Khu vườn cũ nhà ta không còn
nữa
Gốc tích xưa còn lại nửa vuông
sân
Đất cụ tổ mười ba đời khai phá
Nay đã thành sở hữu toàn dân.
Thế rồi “Ngày chớp bể mưa nguồn lũ lụt, Mây xám giăng
lợp kín quê nhà”!
Nhưng đâu phải riêng chốn quê nhỏ
của ông, mà ra tận thủ đô, đến thăm Hồ Tây cũng thấy “Quan chức lấn bờ xây
biệt thự, Chính quyền xẻ đất bán phân lô”. Còn cả non sông thì “Nam quan
ải bắc còn… tên gọi, Bản Giốc Cao Bằng mất trắng tay”. Thế là từ cái nhỏ
đến cái lớn, cứ cái gì dấn thân quyết giữ thì lại mất, hỏi không đau sao được?.
Nhưng thấm thía hơn cả là mất tuổi
Xuân. Cái phần măng tơ đầy sinh lực nhất của đời người mà mất, như một năm đã
mất hẳn mùa Xuân, thì còn Hạ-Thu-Đông cũng chỉ là hụt hẫng:
Tôi cũng có bốn mùa như trời
đất
Cả tin tôi mất tuổi mùa Xuân
Còn lại ba mùa rơi vào ngõ cụt
Đằng sau lưng là quá khứ trầm
luân.
Định vươn ra biển rộng trời cao
lại sa vào ngõ cụt? Nhà thơ không dám trách ai, chỉ giận mình “cả tin”
nên để “Tuổi xanh chết đuối giữa dòng u mê”.
Chẳng may đi lầm vào ngõ cụt thì
ta quay trở ra, về nhà cho khoẻ. Nhưng khổ cho nhà thơ, ông như Lưu Nguyễn, mê
theo tiên rồi thì không trở lại được trần gian.
Chút ảo tưởng mùa Thu tôi đã
tắt
Tóc trên đầu phơ phất dải phù
vân
Ai lá rụng sẽ quay về cội?
Tôi lìa quê thành chiếc lá
phong trần.
Không về được cội vì chiếc lá này
không chịu chết rụng, nó vẫn sống để kịp nhận ra cái “cội” thân yêu của nó đã
“có vấn đề”. Nó chủ động lìa cội,vi vu vào cõi phong trần, nhưng không gió bụi
nào giúp nó quên được cội nguồn nơi nó sinh ra.
Cũng như Trịnh Công Sơn, chán đời,
bỏ “quán trọ đời” mà bay lang thang, nhưng bay đi đâu được khi trên vai vẫn
nặng hai vầng nhật nguyệt, khi không hiểu mình là ai mà vẫn yêu quá cuộc đời
này? Cứ thế, định ra đi rồi phải quay trở lại, trở lại rồi lại rũ áo ra đi…
cho hết một cõi đi về!
Đắc Lữ tự thấy mình có cái tội
“bất kham”, đôi lúc cũng trách mình không sống theo lẽ thường cho “phải đạo”,
nhưng không, cái tiếng gọi tự do của hồn thơ trong ông đã thắng, ông quyết “mắc
tội” phong trần cho bõ một kiếp phù vân. Ông tạ tội:
Trăm lạy Mẹ! Thêm một lần tha
tội
Con lại đi, sống thác gửi quê
người
Lá sẽ rụng, nhưng không bay về
cội
Xác làm tro, hồn thả gió luân
hồi.
(Thề có chết cũng nhất quyết không
quay về cội, thói ngao du đến thế là cùng!)
Nhưng nói “quyết” là quyết thế
thôi, ông vẫn biết thơ mình chính là tiếng cuốc gọi hồn Thục đế, là Lưu Nguyễn
không dứt được lòng trần, nên có lúc chàng lãng tử phiêu du chán rồi lại phải
thốt lên “Nỗi lòng thương kiểng nhớ quê dùng dằng”, chứ đâu có dứt hẳn
được mà đi. Chất dùng dằng cứ dùng dằng mãi trong thơ Phan Đắc Lữ.
Chính chất dùng dằng, đam mê ấy
làm cho thơ ông nói về cái “Buồn” mà không bi luỵ (2), nói về chán chường mà
không giấu nổi đam mê. Giận đời đến phải kêu lên là “mất quê”, giận thân
là “Tuổi Xuân chết đuối giữa dòng u mê”, mà phồn hoa tứ xứ không đâu
khiến được ông nguôi nỗi nhớ quê nhà:
Một ngày sống “bụi” quê hương
Hơn trăm năm sống đế vương quê
người.
Tâm sự ấy của ông cũng là tâm sự
của bất cứ ai dẫu phải xa cách quê hương nhưng vẫn một lòng thương quê nhớ cội.
Nếu nhiều câu thơ hay nhất của ông
ngụ ý phê phán sâu cay, thì khi viết về tình đời thuỷ chung, về một tình yêu
miên viễn ông cũng không thiếu những câu thơ đẹp, gây xúc động, gợi nhiều dư
âm.
Biết mình là kẻ bị mất tuổi xuân
nhưng vẫn mong tìm lại:
Tôi nhóm lửa, dùng thơ tôi làm
đuốc
Soi tương lai tìm lại tuổi mùa
Xuân
Có lúc mượn rượu, Đắc Lữ đã sống
lại hào khí tuổi thanh xuân:
Thế sự lại đầy hai chén rượu
Chén buồn hắt dậy sóng Trường
giang
Chí lớn ngàn xưa nhen lại lửa
Câu thơ làm súng khoác lên
đàng!
Vẫn muốn góp phần làm một cái gì
đáng tầm cho đất nước:
Người về như áng mây trôi
Góp cơn mưa nhỏ thành trời bão
dông
Chẳng thế mà năm 1989, khi cuộc
dân chủ hoá bắt đầu nổi sóng, Đắc Lữ lại tìm đọc mấy bài viết của Dương Thu
Hương để đến nỗi bị bắt giam.
Nhưng cái duyên dáng, mượt mà
nhất, nổi sóng nhất ông dành cho tình yêu.
Bị mất đi tuổi xuân thì cũng mất
luôn tình yêu thời tuổi trẻ.
Mất thì quyết đi tìm.Nếu tâm sự
tìm lại quê hương, tìm lại tuổi xuân đã nhiều khắc khoải thì nỗi
lòng tìm lại tình xuân càng khắc khoải bội phần. Tìm lại (trong ký ức)
một cô gái Hoàng Mai giữa mùa hoa cải, một cô bạn gái tóc đuôi gà trong ngôi
nhà trọ thời sơ tán, một em gái Hải Phòng thời mưa bom bão đạn, giữa nơi đang khói
lửa ngút trời, giữa những xác người chết không toàn vẹn, giữa những
người vẫn xếp hàng lặng lẽ, mà trên tay nắm chặt phiếu, bìa! (chưa bao
giờ tem phiếu lại quan trọng đến sinh mệnh như thời ấy).
Trong khi, với mọi điều thế sự
ông chỉ “dùng dằng” nửa ở nửa đi, thì riêng với tình yêu (đôi lứa) ông
đã dọn hẳn cho mình một thái độ thuỷ chung như nhất, lòng ông đã quyết một bề
say đắm không nguôi, bất chấp “đối phương” có còn mặn nồng thương nhớ hay
không.
Em đi lấy chồng, anh vẫn trồng cây
si đứng đợi:
Ngày biển động anh tìm em chẳng
gặp
Những năm qua em lận đận những
phương nào?
Thuyền theo lái, em theo chồng,
không trở lại
Anh dong buồm đứng đợi, hứng
phong ba
Em đi tu, cắt tóc, cũng không cắt
được duyên nợ tình anh:
Niết bàn chín cõi xa xôi
Bước chân trần tục luân hồi về
đâu?
Tiếng tim tiếng mõ dàu dàu
Trầm luân lịm tiếng kinh cầu hư
vô
Ta đi theo nắng giang hồ
Tìm em giữa chốn người xô bồ
người…
Dù em đã xa anh, anh vẫn cò kè
xin thêm một nụ cười để làm hoa kiểng cho buồng tim dập vùi, xin em
thêm một niềm vui để làm dây diều thả gió, xin em thêm nụ hôn để làn môi
từ nay bớt dại…, và hứa bừa rằng “Mai sau trong cõi bồng bền(h), Xé trăng
làm lụa đáp đền tình chung”! Nhà thơ đã cò kè đến thế thì em
cũng rộng lòng ban tặng, chứ chờ ngày anh đáp đền thì khác gì tin vào
thằng Cuội!
Mà nhà thơ thản nhiên xưng mình là
Cuội thật đấy .
Em đã chọn lúc nửa đêm vắng người
mới dám “Dòng dây vục nước giếng trăng/ Để em tắm với chị Hằng nguyên tiêu”,
mà nhà thơ vẫn nhìn trộm. Nhìn trộm thấy em lộng lẫy hơn cả chị Hằng, thì tuyên
bố thẳng thừng rằng “Ta là chú Cuội cô đơn, Bỏ cây đa xuống làm cơn gió lùa”.(Tàng
hình, làm cơn gió lùa lên tận ngọn cây tre để được tự do ngắm nhìn người đẹp
cho thỏa!). Đến như chú Cuội cũng say vì tình, chỉ có tình yêu mới “đính chính”
được cho lỗi lầm của Cuội, giúp Cuội “hoàn lương”. (Nhưng Cuội “tái định cư”
sao được ở cõi trần này, khi cõi trần đã nhung nhúc những siêu Cuội?).
Xin đừng cười nhạo nhà thơ si tình
làm chi cho phí công, khi chính ông đã mở lòng ra không hề giấu giếm:
Mai này cách trở quan san
Tang bồng hết nợ, đá vàng lại
vay.
Ta tung hoành bốn chân mây
Vẫn không thoát khỏi chân mày
mắt em!
Đằng vân giá vũ như Tôn Ngộ Không,
tung hoành khắp mấy tầng thế giới mà vẫn chưa ra khỏi mấy ngón tay Phật tổ Như
Lai, thì Phan Đắc Lữ tung hoành một đời vẫn chưa thoát khỏi chân mày mắt em
cũng có chi là lạ. Anh hùng ở đâu không biết, ngông ở đâu không biết, trước
tình yêu vẫn phải “cò kè”. Sự đời vẫn thế, nhưng “cò kè” thật thà và dai như
ông Phan Đắc Lữ chắc cũng không nhiều.
Có bạn hỏi tôi nửa đùa nửa thật:
Thơ ông Lữ tình tứ quá thế mà phu nhân ông ấy không ghen à? Tôi bảo: Ông cứ yên
tâm, không ai yêu vợ con, chiều vợ con, chu đáo với vợ con hơn ông Phan Đắc Lữ!
Bà ấy là dược sĩ, học trò trường Dược của tôi, nên tôi biết rõ. Bà ấy yên tâm
về ông ấy lắm.
Không biết tiền định thế nào mà
các cụ thân sinh lại đặt tên ông ấy là Đắc Lữ. Cái tên như vận vào số mệnh và
tính cách của ông. Ông là kẻ thấy mình bị mất và được…đi tìm. Tìm hoài không
thấy nhưng cứ mải miết tìm, để hoá thành một lữ khách, lữ nhân,
mang mối lữ hoài đi khắp chốn lữ quán nhân sinh vô
thường.
Lục bát của Phan Đắc Lữ thường
mượt mà, trong khi thơ Đường luật của ông thường sâu cay chĩa vào thế sự, cho
nên bản thảo tập thơ “Bốn mùa tôi” của ông mới đây gửi cho Nhà xuất bản
Hội Nhà văn Việt Nam đã bị cắt hết mọi bài Đường luật.
Còn nếu chỉ được chọn một bài thơ
để giới thiệu, để gói ghém một Phan Đắc Lữ thì có lẽ tôi chọn bài Dã tràng.
DÃ TRÀNG
Thời trai xe cát bể Đông
Tuổi già về lại dòng sông quê
nhà
Bụm từng bụm đất phù sa
Đắp cho bên lở thành ra bên bồi
Một đời làm kiếp mây trôi
Trôi cho hết kiếp luân hồi làm
mưa
Mưa là nước mắt tiễn đưa
Khóc sông ra biển mà chưa về
nguồn
Chiều hôm ra đứng đầu truông
Chim kêu ghềnh đá gẫm thương
một đời
Còn quê từ tuổi lên mười
Mất quê từ buổi làm người giữ
quê.
Dã tràng mưa chán nắng chê
Sông quê gột rửa u mê bạc đầu
Một đời như nước qua cầu
Xuân xanh đâu nữa, mà đau dã
tràng.
Đà Lạt tháng 10-2006 –HSP
(1) Trịnh Công Sơn cùng với hai
anh em Phan Đắc Lập, Phan Đắc Lữ, Hoàng Thiệu Khang… thường rủ nhau đi uống
rượu. Nay ba ông Sơn, Khang và Lập đã rủ nhau ra đi.
(2) Buồn là tên một tập thơ
đã xuất bản của Phan Đắc Lữ (Nxb Thanh Niên, Hà Nội 2000).
======================
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/tho-phan-dac-lu-2
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/10/tho-phan-ac-lu.html