Năm MÃ nói chuyện KHUYỂN (Tản mạn về một chữ CHÓ)
Với người Á Đông thì Khuyển và Mã là đôi
tri kỷ, là cặp bài trùng nên năm Ngựa mà nhớ đến chuyện Chó tưởng cũng
không có gì lạ.
Chả là trước đây đúng một năm, nhân dân
ta đang chuẩn bị mua tranh gà lợn để đón Tết thì nhà “Báo” Nguyễn Như
Phong vẽ ra một loạt chân dung mà nhà “Báo” gọi là “mặt thật”, trong đó
có viện đến tên cúng cơm của họ nhà Khuyển như sau:
“Con không chê nhà
khó, CHÓ không chê chủ nghèo”
(Ý NNP nói rằng con CHÓ còn biết trung
thành với người chủ nghèo, thế mà Hà Sĩ Phu lại thừa lúc đất nước mình
còn nghèo đểõø quay lưng lại với cái sự nghèo của đất nước, để đi ôm
chân nước ngoài giầu có, mà phản bội lại đất nước! Thế thì không bằng…
con Chó chứ gì; cứ nói toẹt ra thế để nhà “Báo”khỏi sợ rằng độc giả
không hiểu hết cái thâm ý độc địa của mình).
Chó và Ngựa là hai loài vật nổi tiếng về
cái đức trung thành, nên đem “Chó”ù ra để viết về một vụ án bị mang tên
là “phản bội” (phản bội Tổ quốc) kể cũng đúng bài bản đấy, tuy bài bản
kiểu này xét về mặt văn hóa đã thấy có phần hạ đẳng. Nhưng thôi, nếu cái
“lòng yêu nước” của NNP đang bốc lên thật thì vô văn hóa thế cũng tạm
cho qua.
Khi tôi đọc bài báo này có cả vợ tôi và
vợ chồng nhà thơ Bùi Minh Quốc cùng nghe, tuy lời lẽ bài báo thật đáng
giận nhưng không hiểu sao tất cả chúng tôi đều giận thì ít mà thương
thì nhiều, thương cho người phải viết ra những lời “đấu tranh giai cấp”
bất nhã ấy mà cứ tưởng là hay, không hiểu rằng “nhất ngôn ký xuất, tứ mã
nan truy”, một chữ “Khuyển” ấy đã phát ra rồi thì bốn “Mã lực” đuổi theo
cũng không rút lại được nữạ
Trong một bài nghị luận đăng báo rất
trang trọng, nhân danh Tổ quốc, mà phải viện đến chữ CHÓ như thế thì
chắc NNP đã phải cân nhắc rất kỹ và lấy làm tâm đắc (họ hàng nhà CHÓ xưa
nay chắc chưa lần nào leo lên được vị trí trang trọng ấy!), nếu không
mạn đàm với nhau đôi dòng e uổng mất công người đã viết nó rạ Vả lại,
việc mạn đàm, suy ngẫm rộng ra quanh chuyện “khuyển mã” này có thể cũng
đem lại những điều bổ ích chung, giữa một thời kỳ mà vấn đề NHÂN CÁCH đã
phải đặt ra như một dấu hỏi khổng lồ, một quốc nạn, thách thức trước mặt
mỗi con người, không thể trốn tránh: một cuộc Tổng khủng hoảng Nhân cách
thực sự!. Đọc xong bài báo của NNP, trước mắt tôi cái dấu hỏi ấy lại
hiện ra, sừng sững, trùm lên trên tất cả những dòng vu khống và xúc
phạm! Và ở chỗ này, câu thơ “Quay mặt vào đâu cũng phải ghìm cơn mửa, cả
một thời đểu cáng đã lên ngôi” của Bùi Minh Quốc đã khiến cho cái cảm
giác cá nhân bị xúc phạm của tôi vơi đi rất nhiều, nhường chỗ cho
nỗi lo chung.
*
Trước hết, phải nói ngay rằng Chó và
Ngựa là những loài vật có ích và rất đáng yêu (sách có chữ ”khuyển mã
chi tình” để chỉ tình cảm này) nên trước khi mạn đàm về cái ý “CHÓ”
trong bài của nhà báo nọ tôi phải xin lỗi loài Chó, loài Ngựa, rằng theo
ngôn ngữ loài Người chúng tôi thì chữ Chó hay Khuyển mã ở đây chỉ có
nghĩa bóng là “Chó má” thôi, nên xin các vị xồm, vện, bécgiê, chó nghiệp
vụ, các chú Ô truy, Đích lư, Xích thố chớ có trạnh lòng!
Cha ông chúng ta tinh tế lắm; cái chất
đáng yêu nhất của con Chó là trung thành với chủ, nhưng các cụ không bao
giờ ví “trung thành như chó” cả. Bởi sự trung thành ở người là một phẩm
chất cao quý bao hàm cả lương tâm, trí tuệ và bản lĩnh, khác xa với sự
“trung thành” của loài vật, vốn chỉ là quan hệ bản năng đối với người
chủ cho nó ăn. Câu “Ăn cây nào, rào cây ấy” cũng chỉ là lời khuyên về sự
khôn ngoan, về tính thực tế chứ không phải chuẩn mực cho sự trung thành.
Chỉ những tính chất phi nhân thì các cụ
mới ví với Chó: “đểu như chó”, “lật mặt như chó”, “ngu như chó”. Đến
câu ví “dại như chó” thì thật lạ! Biết vẫy đuôi mừng chủ, bảo vệ chủ
để được ăn thì khôn quá đi chứ, thế mà các cụ lại liệt khuyển ta vào
loại “dại”!. Cũng có khi các cụ khuyên nhủ: “Chó KHÔN chớ cắn CÀN”,
nhưng các cụ thừa biết đã là chó thì thưởng thức thế nào được lẽ càn
khôn!
*
Trở lại với chữ CHÓ của NNP. Một anh bạn
tôi, đọc bài của NNP xong, đem tờ An ninh Thế giới đến , tay cứ chỉ chỉ
mãi vào chữ CHÓ ấy trong bài báo và tủm tỉm nói rằng “Tay nhà báo này
đưa chữ CHÓ này vào là dại !”.Tôi hỏi “ Sao mà dạỉ” thì anh bạn giải
thích, đại ý rằng:
“Đấy là chữ mà đáng ra nhà “Báo” NNP
phải kiêng như kiêng tên húy vậy. Vì đọc đến chữ ấy tự nhiên buộc
người đọc phải đặt ngay những câu hỏi:
- Nói đến Chó và Chủ, thì ở đây ai là
đầy tớ, ai là chủ, ai phải làm theo lệnh? Còn ai là người một mình tự
động, đơn thương độc mã, dám nói cái lẽ phải mà chưa mấy người đã dám
nói ra? Ai? Người đọc sẽ tự trả lời.
- Về chuyện giầu nghèo thì NNP đã viết
theo quán tính mấy chục năm về trước, chứ bây giờ ai là người giầu, ai
là kẻ nghèo? Nước ta nghèo gần vào bậc nhất thế giới thì đúng rồi, thế
giới đã thống kê rồi, nhưng “Tư sản đỏ” là ai, họ có nghèo không? Hà Sĩ
Phu gắn với sự giầu hay Nguyễn Như Phong gắn sự giầu? Ai? Người đọc sẽ
tự trả lời.
Giữa tiếng nói Hà Sĩ Phu và tiếng nói
Nguyễn Như Phong thì tiếng nói nào đứng về phía dân tộc để đau lòng về
tình trạng dân ta còn nghèo hèn (chắc anh bạn tôi thừa biết đối
với kẻ thù xâm phạm bờ cõi thì dân ta chưa bao giờ chịu hèn! HSP), tiếng
nói nào ru ngủ nhân dân trong tự hào, để cho đội ngũ những cường hào
mới, những con “chuột bự” cứ ngày càng đông đảo mãi lên, đánh mãi mà
vẫn chưa có xu hướng giảm?
Giữa một người gắn với quyền lực, nói
thì chắc chắn được khen, và một người chẳng có quyền lực gì, nói thì
chắc chắn chỉ chuốc lấy nguy hiểm, thì ai là kẻ “cơ hội” đây? Thiên hạ
có mắt, người đọc sẽ tự trả lời, NNP hay HSP cũng chẳng trả lời thay
được”.
Đúng, những câu hỏi ấy, mỗi người đọc
hiểu biết đương nhiên phải đặt ra, và họ sẽ tự trả lời. Khi có độc quyền
báo chí người ta có thể “đặt hàng” để có hàng trăm câu trả lời theo một
chiều, một ý như nhau, nhưng nếu thế mà thành chân lý thì những kẻ có
quyền nhất như Hitler - Goebbels đã chẳng có ngày diệt vong. Nhân dân và
“lịch sử” được trời cho một thứ mà không một chính quyền nào chiếm được,
đó là dư luận, là ngôn ngữ thành văn và bất thành văn của nhân dân,
trong đó tiêu biểu nhất là tầng lớp trí thức của họ. Các sĩ phu trước
đây đã gọi ngôn ngữ ấy của nhân dân là “Nhân Ngôn”, và bảo cho những kẻ
tham quan nhũng lại và cánh bồi bút tùy tòng, tức những kẻ ăn phải miếng
bả công danh phú quý rằng:
“Coi chừng nhá phải miếng Nhân Ngôn”!
Nhân ngôn là Nhân dân nói Nhân ngôn cũng
là chất độc để làm bả chuột, bả chó thật! (nhân ngôn tức thạch tín, chữ
tín là chữ Nhân đứng bên chữ Ngôn). Cứ trộn thịt cá thơm lừng vào (và
đưa vào tận mõm) là chẳng anh chó anh chuột nào thoát khỏi được miếng
Nhân ngôn!
*
Sau khi đọc bài báo của NNP, một độc giả
đã viết một bài rất ngắn ví NNP như kẻ muốn đái vào một hình tượng vượt
quá tầm của mình nên càng phun ra bao nhiêu thì mặt mình lại lãnh đủ bấy
nhiêu. Có lẽ cái dại là ở chỗ này chăng?
Đọc
bài báo của NNP tướng Trần Độ viết đại ý rằng: Định vẽ “mặt thật” của
người ta cho thật ghê tởm, nhưng “mặt thật” ấy chẳng ai thấy đâu, lại
thành chân dung tự họa, để lộ cái mặt thật mà mình đã mất bao công phu
che đậy bấy naỵ
Định
vẽ xấu mặt người ta cho thành khuyển mã, mà khi người xem đối chiếu, đối
chiếu tỉ mỉ đến từng chi tiết, lại nhận ra đấy là họa sĩ tự vẽ mình!
(Thế thì dại thật, mà cũng khôi hài thật, có thể họa sĩ này chẳng mấy
khi soi gương nên quên cả mặt mình, tưởng đấy là mặt kẻ địch nên cứ ra
sức bôi lem mãi vào!).
Có mấy bài viết khác cũng gợi ý rằng báo
An ninh Thế giới và các cấp trên phải phạt NNP vì anh này đã làm xấu
chung cả những cơ quan ấỵ Từ nay muốn tìm một ví dụ điển hình về báo chí
truy chụp thô bạo kiểu “Công an trị” hay kiểu đấu tố CCRĐ đã một thời
tác oai tác quái thì người ta phải lục tìm ngay mấy bài báo đó của NNP,
còn ví dụ nào điển hình hơn nữa. Bài của NNP đã gây công phẫn cho nhiều
trí thức, cựu chiến binh, làm xuất hiện hàng chục bài bút chiến, kéo dài
mấy tháng, nên báo An ninh thế giới lại bị mang tiếng là làm mất “An
ninh” trong nước! Định lập công mà lóng ngóng thế nào lại thành lập tội,
bê bối, đáng ghi vào Guinness cho muôn đời. Có lẽ thế thì dại thật!
Tôi
có được xem một chỉ thị nội bộ, trong đó Lãnh đạo yêu cầu khi phê phán
những quan điểm sai trái (so với quan điểm chính thống) thì báo chí phải
tránh nêu tên cụ thể, vậy mà chẳng hiểu do “súng cướp cò” hay do thế nào
mà NNP lại bắn ra một loạt tên rất cụ thể. Thế là nhiều người trước đây
chưa biết HSP, chưa biết Tiến sĩ Thanh Giang nay lại phải tìm các tác
phẩm của HSP, của Thanh Giang, vân vân... mà đọc.
Một họa sĩ từ thành phố HCM vì đọc bài
của NNP nên mới biết HSP, nhân dịp đem tranh lên mở triển lãm ở Đà lạt
anh đã đến tận nhà thăm tôi và tặng tôi một bức tranh (tôi không đi xem
triển lãm được vì đang bị quản chế, muốn đi xem thì phải làm đơn, mà đơn
thì tôi ngán lắm rồi). Tôi cảm ơn NNP đã làm tôi có thêm nhiều bè bạn!
Nếu không có NNP thì các ông tổng thống Tiệp khắc, tổng thống New
Zealand, và nhiều tổ chức, bạn bè quốc tế có lẽ cũng chưa biết chúng tôi
rõ ràng đến thế đâụ Bài báo của NNP thành ra “lỗ vốn”. Có lẽ cái dại là
ở chỗ này chăng?
Giá tôi là một Phó tổng Biên tập, là
người cầm bút mà viết một bài quy kết đầy tính mật vụ, vu khống, tâm lý
chiến một cách thất nhân tâm như thế thì chắc tôi chẳng còn dám vác mặt
thật đi đâu nữa, thế là không ai quản chế mà bỗng dưng như bị quản chế.
Bị cái thế thái nhân tình, cái dư luận của những người hiểu biết nó bao
vây, nó quản chế mình suốt đời, cũng là một thứ quản chế không văn bản,
chẳng dám vác mặt đi đâu, có đi cũng chỉ đi lại trong phường với nhau
thôi, thế thì có lẽ dại thật!.
*
Nhìn
vào bức tranh vừa được tặng, thấy ở góc có tấm ê-ti-két đề tên tác giả,
tên bức tranh, kích thước, chất liệu, và giá tiền: 200 USD, tôi biết bức
tranh này được mang trực tiếp từ phòng triển lãm về. Xem những bài giới
thiệu của báo chí về họa sĩ Lê Kiệt này, tôi mới yên tâm rằng đây là họa
sĩ đã nhiều báo chí biết tới, nếu không thì cái chữ 200 USD biết đâu lại
chẳng thành cái cớ cho những kẻ hành nghề vu khống, rằng đây là tiền
viện trợ của địch?.
Nhiều bài báo nói họa sĩ Lê Kiệt là hoạ
sĩ trừu tượng, chuyên vẽ mặt người, nhưng chẳng là mặt thật của một ai
cả, đó là mặt thật của những nỗi niềm, những suy tư, những tưởng tượng,
những cảnh đời, những hạng người, những đúc kết.
Tôi là người làng tranh Đông Hồ, lớn lên
từ những phiên chợ tết đầy tranh gà lợn quê tôị Khi thấy người họa sĩ
chuyên vẽ mặt người này nói đã đọc bài của NNP viết về tôi, tôi thoáng
có ý nghĩ định hỏi sao anh chỉ vẽ mặt người mà không vẽ chân dung các
con vật cho thêm rộng đường biểu hiện, như gà lợn, trâu ngựa, chó dê gì
chẳng hạn. Nhưng tôi kịp nhận ra ngay là mình đã ngớ ngẩn, vì cứ khảo
sát hết các loại mặt người thì còn mặt con gì mà chẳng hiện ra trong
đóù.
Để kết thúc câu chuyện vẽ chân dung, vẽ
mặt người, chân dung lợn gà, khuyển mã, tôi xin mượn hai tác phẩm cũng
vẽ chân dung nhưng vẽ bằng thợ
Thứ nhất là tác phẩm của nhà thơ Việt
Phương tặng ông Lê Hồng Hà khi bị khai trừ:
Đã biết những vinh
quang đầy ô trọc
Lại biết thêm nỗi nhục
đáng tự hàọ
Đã biết những trung
thành đầy phản phúc
Biết thêm điều mang
tội, rất thanh caọ
Bốn câu thơ đã tạc nên những chân dung
đầy nghịch lý của sự Trung thành và Phản bội, của Niềm vinh và Nỗi
nhục mà ông đã chứng kiến trong suốt cuộc đời theo cách mạng của
mình.
Thứ hai là tác phẩm của nhà thơ trẻ quá
cố Tường Vân ở Hải Phòng, vẽ đúng chân dung anh Khuyển:
Bảo ra đường
Ra đường
Bảo nằm gầm giường
Nằm gầm giường
Bảo sủa
Sủa
Bảo im
Im
Và cứ thế triền miên
Một đời con
chó!
Ai chẳng bảo Tường Vân vẽ anh Khuyển
theo trường phái hiện thực tả chân, thực trăm phần trăm như cuộc đời của
Khuyển, nhưng tôi nghĩ Tường Vân đã vẽ tranh trừu tượng đấỵ Giống như Lê
Kiệt, Tường Vân đã vẽ mặt ngườị
Ngày xuân, gọi là có mấy chữ góp vui
cùng bè bạn.
Tháng giêng năm 2002
Hà
Sỹ Phu
(Viết từ nơi quản chế:
4E Bùi thị Xuân, P2, Đà lạt)
LÝ LUẬN
VĂN HỌC
BÌNH LUẬN
PHỎNG VẤN
VỤ ÁN LIÊN QUAN
TIỂU SỬ |